از مهمترین وظایف معلم تدریس اثر بخش است که عوامل بسیار متعددی در پیشبرد آن نقش دارند که به بررسی آنان می پردازیم .

 چگونگی یادگیری دانش آموزان

تدریس اثربخش معلم را قادر می سازد در فرایند های اصلی و مباحث مربوط به یادگیری یک دستور کار صحیح ارائه دهد . یادگیری دانش آموزان تغییراتی است که در رفتار دانش آموزان، در نتیجه درگیر شدن او در یک تجربه آموزشی ،به وجود می آید .  گگنی  پنج نوع از یادگیری دانش آموزان را چنین پیشنهاد می کند :

* اطلاعات کلامی

* مهارت های هوشی

* راهبردهای شناختی

* نگرش ها

* مهارت های حرکتی

 آزوبل منافع استفاده از پیش سازمان دهنده ها ، معتقد است ، پیش سازمان دهنده ها روش هایی هستند که معلم در آغاز درس به آنها اشاره و براساس آن ها محتوا و فعالیت های یادگیری را سازمان دهی می کند . به این طریق با دانش و درک قبلی دانش آموزان ارتباط  می یابد و یادگیری تا حد امکان  معنی دار می شود .

• طراحی تجربه یادگیری

 تنوع بسیاری در روش های تدریس وجود دارد و معلمان به اهمیت فرایند در مقایسه با محصول  بیشتر پی برده اند .

معلمان می دانند که روش یادگیری دانش آموز ، به اندازه محتوای تدریس اهمیت دارد . این حرکت بر فرایند تاکید دارد و بخشی از فرایند استفاده از فعالیتهای یادگیری را شکل می دهد . فعالیتهای یادگیری مشارکت فعال دانش آموزان را می طلبد .  مشارکت باعث درک بیشتر ، مهارت بهتر و انتقال یادگیری می شود و بر انگیزش و نگرش نسبت به یادگیری تاثیر بسیاری می گذارد . یادگیری دانش آموزان به دو روش پرورش می یابد . :

الف ) تدریس بیانگر ، شامل گوش دادن به معلم ، پرسش و پاسخ ، تماشای نمایش و یا بحث بین معلم و دانش آموز است .

ب) کارعلمی : یعنی آموزش به منظور انجام وظایف و فعالیتهای علمی ” خواه انفرادی باشد ، خواه گروهی “

تدریس بیانگر ، وقتی به یادگیری منجر می شود که به سه کاربرد عمده آن توجه خاصی شود . :

1.      شفاف ساختن ساختار و هدف تجربه ی یادگیری

2.      اطلاع رساندن ، توصیف و توضیح

3.      استفاده از سوالات و بحث های گوناگون برای سهولت یادگیری .

کار علمی به وظایف ، فعالیتها و تجربیاتی اطلاق می شود که معلم آنان را به کار می گیرد . و همراه آن از توضیحات نیز استفاده می کند . در واقع کار علمی بر انجام کار توسط دانش آموز تمرکز دارد و یادگیری ناشی از تفکری است که از انجام این کار علمی به وجود می آید .

پنج گروه اصلی از کارهای علمی که توسط معلمین  استفاده می شوند ، عبارتند از :

1.      خواندنی ها و نوشته های سازمان یافته

2.      کارهای تحقیقاتی

3.      برنامه های کاری مجزا

4.      کار گروه های کوچک

5.      یادگیری تجربی

 o       توجه به تفاوتهای فردی دانش آموزان

تفاوتهای فردی دانش آموزان و گروه های دانش آموزی ، بر یادگیری و یاددهی اثر می گذارند . در این میان ،شش تفاوت عمده وجود دارند که بیشتر مورد توجه هستند .

1.    توانایی : توانایی با هوش ارتباط نزدیکی دارد . هوش یعنی توانایی کودک برای یادگیری و رفع نیازهای شناختی و ذهنی ، از طریق به کارگیری دانش کنونی ، درک و مهارت های ذهنی . دانش آموزان از نظر توانایی به 3 دسته تقسیم می شوند : کم توان ، دارای توانایی متوسط و دارای توانایی بسیار بالا . بنابراین یکی از جنبه های کلیدی سازمان دهی کلاس ها در مدارس، تقسیم دانش آموزان براساس تواناییهای آنان است . معلمان باید برای کار موفقیت آمیز و اثربخش  در مدیریت تغییر بسیار ماهر باشند .

 2.    انگیزه : بدون شک انگیزه یادگیری ،یکی از جنبه های کلیدی یادگیری و از عوامل مهم تفاوت بین دانش آموزان است . دانش آموزان نه فقط در سطح انگیزه  با یکدیگر متفاوت هستند .بلکه در جبران آن و نیز در میزان انگیزش درونی و بیرونی هم متفاوت هستند .معلمان باید در تشخیص منشاء بی انگیزگی دانش آموزان ( مانند درک نکردن مطالب ، اعتماد به نفس ضعیف ، بی میلی نسبت به تلاش ضعیف و .. ) دارای مهارت باشند و تجربیات یادگیری را طوری طراحی کنند تا این عوامل منفی ، کمترین تاثیر را در یادگیری دانش |آموزان داشته باشند .  

۳.    طبقه ی اجتماعی : اصطلاح طبقه اجتماعی ، به یک امر ثابت و منحصر اطلاق نمی شود ، بلکه به طور کلی دارای دو عنصر اصلی است : اول قدرت ، ثروت و موقعیت نسبی است ، که از شغل یک فرد مشتق می شود . دوم : مجموعه ای از ارزشها ، نگرش ها و آرمان های فرهنگی ، که نوع گروههای شغلی متفاوت را مشخص می کند . بیشترین تفاوت طبقاتی بین دانش آموزان تفاوت بین طبقه متوسط و طبقه کارگری است .طبقه اجتماعی باعث ایجاد مانع آموزشی می شود و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان را تحت تاثیر قرار میدهد .بنابراین معلمین باید در مورد تاثیرات احتمالی این عامل مهم برانگیزه و پیشرفت دانش آموز، حساسیت نشان دهند .

 ۴.    جنسیت : وقتی در مورد تفاوت پیشرفت علمی مونث و مذکر بحث می کنیم . صحبت از هویت جنسی به میان می آید .هویت جنسی از نظر بیولوژیکی تاثیراتی برپیشرفت علمی دانش آموزان دارد . در مقایسه هویت جنسی دختران و پسرانی که در یک جامعه خاص رشد کرده اند ، نگرش ها ، ارزش ها ،انتظارات و رفتارهایی را در خود پرورش داده اند که در آن جامعه به عنوان رفتار مناسب افراد مذکر یا مونث ، مورد قبول است . تاکید بیشتر مدارس بر افزایش فرصت های برابر است . که نشان می دهد تلاش بسیاری برای بهبود مدارس در این زمینه شده است . و برنامه های شخصی و اجتماعی با مباحث جنسیتی سروکار دارند . و مشکلات مربوط به آنها تا حدی حل شده است .

 ۵.    نژاد : توجه به نژاد از این نظر حائز اهمیت است که پیشرفت تحصیلی دانش آموزان و گروههای قومی خاص ، کمتر از میانگین است . کم آموزی دانش آموزان خانواده های اقلیت های قومی ممکن است تا حدی به مسکن نا مطلوب ، درآمد نسبتا پایین ، ارزش ها و نگرش های متفاوت نسبت به مدرسه ، استفاده از زبان خاص و الگوی زندگی آنها مربوط باشد .  لذا مدارس باید در کنار توسعه رفتار و نگرش نژادی به دانش آموزان گروههای اقلیت های قومی کمک کنند . تا به بالاترین سطح پیشرفت علمی دست یتبند .

 ۶.    نیازهای آموزشی خاص : برای سالیان متمادی اصطلاح نیازهای آموزش خاص به ارائه آموزش در مدارس خاص ، کلاس های خاص و یا بخش های مرتبط مدارس عالی اطلاق می شد . این نوع آموزش ها در حالت خیلی حاد ، در خانه های مسکونی یا بیمارستانها نیز ارائه می شد .آموزش خاص مخصوص دانش آموزانی بود که از یک یا چند نوع ناتوانی رنج می بردند ( ناتوانی جسمی ، احساسی ،اجتماعی یا فیزیکی ) و این باعث می شد نتوانند در مدارس عادی تحصیل کنند . میزان مشکلات یادگیری ، رتبه بندی :خفیف ، متوسط و شدید دارد . بعضی از کارشناسان معتقدند که نیازهای آموزشی خاص کودکان باید در صورت امکان در مدارس عادی برآورده شوند . آنان بیان می کنند مدارس خاص ( و آموزش های خاص مجزا 9 برای بیشتر دانش آموزانی که دارای مشکلات یادگیری متوسط هستند و تقریبا برای همه دانش آموزانی که دارای مشکلات یادگیری شدید هستند ، ضروری است . در بحث تدریس اثربخش معلمان دو وظیفه مهم دارند : اول : آگاهی معلم است . این احتمال وجود دارد که دانش آموز خاصی که مشکلات یادگیری دارد ، به آموزش خاصی نیاز داشته باشد .لذا باید چنین دانش آموزانی را تحت کنترل قرار داد  و راه حل مناسبی برای آنان اجرا کرد . در اینصورت نیاز به روانشناسی آموزشی الزامی است .  دوم : مشارکت معلم در برنامه مدرسه است تا بتواند نیازهای آموزشی خاص دانش آموزان را برآورده سازد . لازمه این کار افزایش مهارتهای معلم است .

 وظایف و خصوصیات معلم در تدریس اثربخش

ویژگیهایی در اثربخشی تدریس معلم وجود دارند که در توصیف خصوصیات تدریس متفاوتند . براساس یک مطالعه از 11 کشور پنج جنبه ی کلیدی از خصوصیات معلم در تدریس اثربخش عبارتند از :

1. کسب دانش لازم دز موضوع درس و محتوا
2. داشتن مهارتهای فنی تعلیم و تربیت ، شامل یادگیری استفاده از راهبردهای تدریس و توانایی اجرای آن
3. مهارت سنجش از خود و داشتن توانایی در انتقاد از خود ، یعنی نشانه ای از معلم حرفه ای بودن
4. همدلی و تقدیر و تشکر از دیگران
5. توانایی مدیریتی

توانایی در مدیریت و تدریس کلاسی را نیز می توان تحت سه عنوان گروه بندی کرد : طرح درس ، ارائه درس وکنترل آن ، سنجش و ارزیابی

طرح درس: طرح درس خوب یکی از جنبه های مهم تدریس اثربخش است ، بسیاری از معلمین باتجربه ، محتویات درس موفقیت آمیز را به صورت عاقلانه و منطقی دسته بندی میکنند که به آنها کمک می کنند تا زمان کمتری را برای طرح درس خود صرف کنند . در طرح درس سه عنصر عمده وجود دارد . اولین عنصر اهداف کلی است. دومین مورد توجه قرار دادن محیط ،فعالیتها و توالی آنها از نظر اثربخشی و سومین عنصر ، ارزشیابی پیشرفت آموزشی دانش آموزان است ،بطوریکه معلم بتواند موفقیت آمیز بودن درس را ارزیابی کند .

ارائه درس وکنترل آن :  دو وظیفه کلیدی در تدریس ارائه درس و کنترل آن است . ارائه درس یعنی توجه به تمام جنبه های سازمان دهی درسی و اجرای آن . کنترل یعنی روش هایی که معلم نیاز دارد تا پیشرفت  درس را ارزیابی کند و از موفقیت آمیز بودن آن مطمئن شود .در عمل ارائه درس و کنترل رابطه نزدیکی با یکدیگر دارند . بسیاری از فعالیتها که معلم در حین درس انجام می دهد ( مانندپرسش) بخشی از ارائه درس و کنترل است.

سنجش و ارزیابی :  برای بهبود کیفیت یادگیری دانش آموزان سنجش و ارزیابی  پس از پایان درس ضروری است . ابتدا توجه کنیم ، آیا درس موفقیت آمیز بوده است و آیا نیازی به تمهیدات بعدی خواهد بود ،یاخیر؟ آن گاه پیشرفت آموزشی دانش آموزان را ارزیابی و تثبیت کنیم .

ارزیابی موفقیت آمیز درس ، موارد بسیاری را شامل می شود ، از یک طرف معلم باید به نتایج اثربخش آموزش توجه داشته باشد و از طرف دیگر باید مباحث عملی را پیگیری کند .

• ارتباط با دانش آموزان

ارتباط بین معلم و دانش آموزان ، در تدریس اثربخش اهمیت زیادی دارد . برقراری ارتباط صحیح بین معلم و دانش آموزان مستلزم دو ویژگی است . ابتدا باید دانش آموزان اقتدار معلم را قبول داشته باشند و سپس بین معلم و دانش آموزان احترام متقابل و تفاهم وجود داشته باشد .

چهار عاملی که در ایجاد و حفظ اقتدار معلم نقش دارند ، عبارتند از :

ü      شان و منزلت معلم    * صلاحیت معلم   *  کنترل در کلاس   * کنترل نظم و انظباط

تفاهم و تعامل معلم با دانش آموزان ، براساس سه ویژگی است :

* معلم توجه خاصی به پیشرفت هر دانش آموز دارد .

* معلم به دانش آموزان به عنوان فراگیران احترام می گذارد .

* معلم به دانش آموزان به عنوان افراد احترام می گذارد .

• رسیدگی به رفتار ناشایست دانش آموزان

رفتار ناشایت دانش آموزان ، رفتاری است که توانایی معلم را در ایجاد و حفظ تجربیات یادگیری اثربخش در کلاس ، کاهش میدهد . وظیفه ی کلیدی معلمان به حداقل رساندن وقوع این رفتار است .

هنگامی که رفتار ناشایستی از دانش آموزان سرمیزند ، توبیخ ، تنبیه یا مشاوره ی معلم ، باید با دقت و حساسیت انجام شود . بطوریکه احتمال جلوگیری از وقوع مجدد آن رفتار را به حداکثر برساند .

• ارزیابی کار

سه جنبه ی شغلی معلمان ، آنها را به مبارزه می طلبد . به عبارت دیگر چالش هایی است که در سر راه معلمان قرار دارند . اولی طراحی برنامه درسی مدرسه است .بطوریکه اهداف اموزشی مدرسه را تا حد ممکن برآورده سازد . دوم ، ایجاد سیستم های ارزیابی معلمان است که باعث اثربخشی پیشرفت  شغلی آنان می شود . و سوم ، ایجاد روشهایی است که سطح اظطراب معلمان را کاهش می دهند .

این سه جنبه از شغل معلمی ،از مسائل مهمی هستند که معلمان با آن روبهرویند .و اگر بخواهند اثربخشی خود را حفظ کنند باید به درستس به آنها رسیدگی شود .